Neden, Nasıl ve Kimlerden Kafka Okumalıyız? – Düşünce
Kitaphaber Akademi Programları çerçevesinde yaptığımız programda “Kafka’nın Eserlerinde Devlet ve Birey İlişkisi” kitabımı konuştuk. Öncellikle kitabın içeriği hakkında bilgi vermek, sonra neden, nasıl ve kimlerden Kafka okumamız gerektiği hakkında görüşlerimi belirteceğim.
1990’larda içimdeki “kitap kurdu” ile Kafka’nın “hamam böceği” ilk olarak karşılaştığında içimdeki Değişim ile birlikte dünya görüşüm oluşmaya başlamıştı. İnsanın iki yönü vardır: Buraya bakan fiziki (dünyevi) yönü, ötelere bakan metafizik (uhrevi) yönü. Dünyayı ele geçirmiş olan kapitalist sistemi Kafka ile anlayıp yorumlamak benim için büyük bir şans oldu. Kafka eserlerinde kapitalist sistemin işleyişini ve iç yüzünü edebi ve felsefi bir dille ifade eden geçen yüz yılın en önemli yazarlarından biridir. Kafka’yı anlamak, kapitalist sistemi çözmekle eşdeğerdir.
“Eğitimli bir avukat” olan Kafka uzun yıllar boyunca sistemin sigortacılık sektöründe çalıştığı için her şeyi en ince ayrıntılarına kadar görüp yaşamıştır ve bunu kendine özgü kurgusuyla (Kafkaesk) ifade etmiştir. O Değişim’iyle, Dava’sıyla, Şato’suyla, Amerika’sıyla, Günlükler’iyle, Cezalılar Kolonisi’yle sistemin kılcal damarlarına nüfuz etmiştir.
“Kafka’nın Eserlerinde Devlet ve Birey İlişkisi” kitabımda onun Dava, Şato, Kayıp (Amerika) romanları ile Değişim ve Cezalılar Kolonisi öykülerinde devlet ve birey ilişkisini ortaya koymaya çalıştım. İlk aşamada 1883-1924 yılları arasında yaşayan Kafka’nın yaşamı ve kişiliği ele aldım. Kafka yaşamı ile olsun, kişiliği ile olsun, yapıtları ile olsun dünya edebiyatında önemli bir yer edinmiş bir yazardır. Kafka’nın yapıtlarının arka planında yıkılmak üzere olan Avusturya-Macaristan İmparatorluğu vardır. Bu imparatorluktan hareketle yirminci yüzyılın evrensel sorunlarını yapıtlarında ortaya koymuştur.
İkinci aşamada Kafka’nın yapıtlarını inceledim. Kafka Dava’da, Joseph K.’nın suçsuz yere tutuklandıktan sonra mahkeme ile olan ilişkisini anlatır. Joseph K., suçsuz olduğunu ispatlamak için Avukat Bey’den, Tüccar Block’tan, Ressam Titorelli ve kadınlardan yardım ister. Joseph K., suçunu bile öğrenemeden devlet tarafından öldürülür. Şato’da bir köye kadastro memuru olarak atanan K.’nın başından geçen olaylar geleceğin dünyasındaki hukuk ve yargı sistemine olan güvensizliğin sembolik ifadesidir. K.’nın amacı şatoya ulaşıp kadastrocu olduğunu göstermektir; fakat bu amacına ulaşamaz. K. şatonun köydeki temsilcisi Klamm’a ulaşmak için köylülere başvurur. Kafka Şato’da toplum içinde silikleştiği için topluma yabancılaşan “birey”i verir. Kayıp’da Amerika’ya gitmek zorunda kalan Karl Rossmann’ın bu ülkede başından geçen olayları anlatır. Rossmann’ın amacı bir iş bulmaktır. Birkaç işe girip çıkar, en sonunda tiyatroculuk işini bulur. Değişim’de Gregor Samsa’nın böceğe dönüştükten sonra ailesiyle yaşadıklarını anlatır. Yazar burada bize, duygusallığın kaybolduğu bir dünyada, yüzeysel ilişkilerin bizi götüreceği tehlikeyi gösterir. Cezalılar Kolonisi’nde yabancı bir ülkeden gelen bir Konuk’un geldiği ülkenin çarpık, geri kalmış hukuksal yapısını anlatır.
Üçüncü aşamada devlet, bürokrasi ve mahkeme gibi temel kavramlar tanımladım. Sonra Kafka’nın yapıtlarında devlet, bürokrasi, mahkeme, avukatlar, haberciler, memurlar ve kadınlar ele alıp bireyin özgürlük ve yabancılaşma problemlerine yoğunlaştım.
Neden Kafka Okumalıyız?
Kafka çağımız insanı için hâlâ önemlidir. Kafka 20. yüzyılda yaşamış bir yazardır. Kapitalist sistemi, devlet aygıtını, bürokrasi ağını, totalitarizmi ilk ve en iyi anlatanların başında gelir.
Adorno’nun Goethe’den yaptığı bir alıntı var: Eğer elimizde umut kaldıysa bu umutsuzluk adınadır. Kafka kapitalist sistemin bize sunduğu umudun sahteliğini ortaya koyar.
Kafka’nın eserlerinde çoğu zaman “karamsarlık” veya “bunalım” vardır. Kafka bu durumu 16. Aforizmasında şöyle ifade eder: Kafesin biri kuş aramaya çıkmış. Kafka bu kafeslerin kapitalist sistem tarafından nasıl üretilip üzerimize salındığını gösterir.
Kafka’nın birey-devlet ilişkisini anlattığı Değişim, Dava, Şato, Amerika ve Ceza Sömürgesi gibi eserler hala güncelliğini korumaktadır. Kafka’nın karakterleri yolunu kaybetmişlerdir ve bir çıkış yolu arayıp dururlar ama bulamazlar. Kaka bu gerçeği görmemizi ve bunu reddetmemizi ister. Bu açıdan Kafka özgürlükçü ve anarşisttir. Bireysel özgürlükçü, pasif ve sessiz bir anarşist.
Edebiyat eleştirmenleri Kafka’yı genellikle “varoluşçu” ya da “absürt edebiyatın öncüsü” olarak sınıflandırır. Kafka ilk varoluşçular (Kierkegaard, Nietzsche) ile son büyük varoluşçular (Sartre, Camus) arasında özel ve hassas bir köprüdür. Kafka olmasaydı varoluşçuluk sistematik bir hal alamazdı.
Kafka’nın hayatı ile eserleri çoğu yerde örtüşür. Kafka’nın kahramanları kendine benzer. Muhtemelen K.’lar, Kafka’nın kısaltılmasıdır.
Kafka’yı okurken sıkça karşılaştığımız kavramlar arasında “yabancılaşma” ve “suçluluk duygusu” var. İnsanın emeğine yabancılaşmasını Değişim, Açlık Sanatçısı ve Ceza Sömürgesi eserlerinde görürüz. Suçluluk duygusunu ise Dava romanı başta olmak üzere nerdeyse her eserinde görürüz. Sistem bizi emeğimize yabancılaştırıyor, kendimizi suçlu hissetmemizi istiyor. Bu gerçeği görmek için Kafka’yı tekrar tekrar okumalıyız.
Kafka’nın metinlerinde adeta bir “boğulma hissi” vardır. Bu hissin ortaya çıkma nedenleri onun yetiştiği aile çevresi ve çalıştığı iş yeridir. Kafka’nın babası baskıcı, otoriter bir tiptir, annesi hiçbir şeye karışmayan kendi halinde bir kadındır. Kafka’nın tek bir kurtuluş yolu vardır: edebiyat. O, Almancadan kendine yeni bir dil yarattı. Bu dile “Kafkaca” diyebiliriz. Bu dil sadece ona aittir.
Kafka asosyal, absürt ve komik bir karakterdir. Almancayı ve Çekçeyi iyi bilir. Tevrat’ı, Talmud’u iyi bilir; ama Siyonist değildir. Viyana’ya yakındı. Yani hem Doğu Avrupa’nın hem de Batı Avrupa’nın göbeğinde olması Kafka’nın edebiyatını özgün ve evrensel kılar.
Kafka sadece bir edebi figür değil, aynı zamanda bir düşünürdür; çünkü eserlerinde insanın dünyadaki yeri ve anlam arayışını ortaya koyan Varoluşçuluk Felsefesi, kişilerin iç dünyasını ortaya koyduğu Derinlik Psikolojisi, sistemi kendine özgü “K.” gibi sembollerle ifade ettiği Simgesel Zenginlik; bürokrasi, güç ve otoriteyi sorguladığı Toplumsal Eleştiri, kendine has kurgusuyla, diliyle, tarzıyla Edebi Değer vardır.
Kapitalist sistemin adaleti nasıl tarumar ettiğini görmek için Kafka’nın Dava ve Şato gibi eserlerini, emeği nasıl sömürdüğünü görmek içinse Açlık Sanatçısı, Değişim ve Cezalılar Sömürgesi gibi eserlerini okumak gerekir. Genel olarak Kafka’nın eserleri Kapitalist sistemin hukuk ve ekonomik açısından analizidir, eleştirisidir.
Max Brod, Kafka’nın en samimi arkadaşıydı. Kafka ölmeden önce yakması için eserlerinin müsveddelerini ona teslim etmiştir. Bununla şunu demek istemiştir: Edebi mirasımı sana teslim ediyorum, onlara iyi bak, sahip çık…
Kafka’yı farklı kılan iki özellik vardır. Birincisi onun özgün, sıra dışı karakteridir. İkincisi onun edebi dil, benzersiz anlatımıdır.
Nasıl Kafka’yı Okumalıyız?
Kafka okumalarına şu öyküleriyle başlayabiliriz: Bir Açlık Şampiyonu, Gözlem, Yargı, Cezalılar Sömürgesi, Bir Savaşın Tasviri, Şarkıcı Josephine ya da Fare Irkı, Bir Köy Hekimi, Taşrada Düğün Hazırlıkları, Akbaba, Bir Kardeş Cinayeti, Bir Köpeğin Araştırmaları vd.
Öykülerinden sonra Günlükler’i, Aforizmalar’ı ve mektupları okuyabiliriz. Baba’ya Mektuplar, Milena’ya Mektuplar, Felice’ye Mektuplar, Ottla’ya ve Ailesine Mektuplar, Yeni Bulunmuş Mektuplar.
En sonunda ise onun şu romanlarını okuyabiliriz: Değişim, Amerika (Kayıp), Dava ve Şato.
Kimlerden Kafka’yı Okumalıyız?
Kafka’da İnanç ve İnançsızlık-Max Brod, Kafka-Deleuze-Guattari, Kafka-E. Fischer
Franz Kafka Yaşamöyküsü-Klaus Wagenbach, Bu Kafka mı? 99 Keşif-Reiner Stach
Kafka Üzerine-Walter Benjamin, Franz Kafka Ölmek İstemiyor-Laurent Seksik,
Milena-Kafka’nın Kadını-Margeret Buber-Neumann, Kafka’nın Dönüşümleri-Claude Thiebaut, Kafka’nın Bebeği-Gerd Schneider, Kafka ile Söyleşiler-Gustav Janouch.
Kafka’nın Eserlerinde Devlet ve Birey İlişkisi
Faik Öcal
Zilan Akademi Yayınları
169 S.
Van 2025
Yazar: Faik ÖCAL –
Yayın Tarihi: 01.08.2025 09:00 –
Güncelleme Tarihi: 30.07.2025 15:36